Արթուր Սաքունց. ՛՛Հելսինկյան գործընթացի մարտահրավերները 40 տարի հետո մնացել են նույնը՛՛
22:32, August 1, 2015 | Այլ լրատվամիջոցներ, Նորություններ
1975թ. օգոստոսի 1-ին Ֆինլանդիայի մայրաքաղաք Հելսինկիում եվրոպական 33 պետությունների և Կանադայի ու ԱՄՆ-ի ղեկավարները ստորագրեցին Հելսինկյան եզրափակիչ փաստաթուղթը՝ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության խարտիան: Դա եզակի փաստաթուղթ է մի այնպիսի տարածաշրջանի համար, որն այդ ժամանակ բաժանված էր պետությունների երկու մեծ խմբերի՝ արևմտյան ժողովրդավարական երկրների և սոցիալիստական ճամբարի երկրների: Մարդու իրավունքների պաշտպանության միջոցով Եվրոպայի անվտանգության խնդիրները լուծելու սկզբունքի վրա խարխսված այդ փաստաթղթով Երկրորդ աշխարհամարտից հետո առաջին անգամ միմյանցից արմատապես տարբեր քաղաքական համակարգ ունեցող պետություններ համաձայնեցին ընդհանուր սկզբունքների շուրջ: Ի դեպ՝ մինչ այդ եվրոպական տարածաշրջանում ձևավորված միջպետական տարածաշրջանային կառույցները ստեղծվել էին երկու ճամբարների հակադրության հիման վրա՝ մի կողմից արևմտյան ժողովրդավարական երկրների կողմից ձևավորված Եվրոպայի խորհուրդը, Եվրոպական միությունը, Հյուսիսատլանտյան դաշինքը, մյուս կողմից սոցիալիստական ճամբարի երկրների մասնակցությամբ ստեղծված Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության տնտեսական խորհուրդը՝ որպես տնտեսական միավորում և Վարշավայի պայմանագիրը՝ որպես ռազմաքաղաքական դաշինք: Նման տարանջատվածությունը ամրագրում էր այսպես կոչված «Երկաթյա վարագույրը», որը խոչընդոտում էր մարդկանց ազատ տեղաշարժը, հաղորդակցությունը, տնտեսական հարաբերությունները:
Հելսինկյան խարտիան այն միակ հարթակը հանդիսացավ, որը հնարավորություն տվեց ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի դրույթների իրականացման շուրջ երկխոսություն ծավալել բռնապետական և ժողովրդավարական համակարգերի միջև: Իհարկե այդ խարտիան երաշխիք չէր կարող հանդիսանալ մարդու իրավունքների խախտումները կանխելու համար, սակայն կարևոր էր, որ Խորհրդային միությունը և սոցիալիստական ճամբարի մյուս երկրները պաշտոնապես պարտավորություն վերցրեցին ապահովելու մարդու իրավունքներն իրենց երկրներում: Հենց այդ նպատակով մի խումբ մտավորականների կողմից հիմնադրվեցին մարդու իրավունքների պաշտպանության խմբերը՝ Մոսկովյան Հելսինկյան խումբը, Խարտիա – 77-ը՝ Չեխոսլովակիայում, Լեհաստանի Հելսինկյան կոմիտեն: Իրավապաշտպան առաջին խմբերը խնդիր դրեցին հետևելու սոցիալիստական ճամբարի երկների իշխանությունների կողմից Հելսինկյան խարտիայով ստանձնած պարտավորությունների կատարմանը՝ մարդու իրավունքների խախտումների վերաբերյալ փաստերի հավաքման և դրանց վերաբերյալ զեկույցների հրապարակման միջոցով: Երկրներում, որտեղ իշխող քաղաքական գաղափարախոսության հետ չհամաձայնողներին, ավելին՝ քննադատողներին և դեռ ավելին՝ հրապարակավ իրենց դիրքորոշումն արտահայտողներին, այն է՝ այլախոհներին որպես պետության թշնամիներ բանտարկում էին, փակում հոգեբուժական հաստատություններում և խեղում, լավագույն դեպքում՝ վտարում երկրից, նման առաքելության և գործունեության իրականացումը իր բնույթով հանդուգն և աննախադեպ ձեռնարկ էր, և իրավապաշտպանները բնականաբար ենթարկվում էին ամենախիստ հետապնդումների, որոնք շարունակվեցին մինչև Խորհրդային միության փլուզման ավարտը: Իրավիճակի մեղմացման առաջին քայլը հանդիսացավ հայտնի իրավապաշտպան, ակադեմիկոս, Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, Ա. Դ. Սախարովի նկատմամբ տնային կալանքի վերացումը և նրան Գորկուց (ներկայիս Նիժնի Նովգորոդ) Մոսկվա վերադառնալ թույլատրելը:
Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության խորհուրդը Խորհրդային միություն և սոցիալիստական ճամբարի փլուզումից հետո թևակոխեց զարգացման նոր փուլ, ձեռք բերեց նոր նշանակություն, ստեղծվեցին նոր ինստիտուտներ, և այդ գործընթացի տրամաբանական ավարտը հանդիսացավ ԵԱՀԽ-ի փոխակերպումը Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ): Նոր պատմական իրավիճակում ԵԱՀԿ-ն սկսեց իր նպաստն ունենալ նորանկախ երկրներում մարդու իրավունքների և ժողովրդավարական հաստատությունների հիմնադրման և կայացման գործում, սակայն գործընթացներն ընթացան բոլորովին այլ տրամաբանությամբ: Ռուսաստանի Դաշնությունը, որը հանդիսացավ ԽՍՀՄ-ի իրավահաջորդը, չկարողացավ ձերբազատվել բռնապետական անցյալից, ավելին՝ կարճատև դադարից հետո վերստին վերականգնեց բռնապետական կառավարման մեթոդները:
ԵԱՀԿ-ն իր հիմնադրումից 40 տարի անց՝ ժողովրդավարական կարճատև փուլից հետո /1992-1999թթ/ վերստին ունի նույն մարտահրավերները, ինչ հիմնադրման սկզբում: Անդամ շատ երկրներ՝ ՌԴ-ն, Բելառուսը, Ղազախստանը, Թուրքմենստանը, Տաջիկստանը, Ղրղզստանը, Ադրբեջանը, Հայաստանն այդպես էլ չկարողացան այս կամ այն չափով ապահովել ԵԱՀԿ-ի հիմնական սկզբունքներից մեկը՝ ազատ և արդար ընտրությունների իրականացումը: Այդ երկրներում առկա են նաև հետևյալ միտումները.
- շարունակվում են հետապնդումներն իրավապաշտպանների նկատմամբ, մասնավորապես՝ սահմանափակվում է միավորումների ազատությունը՝ հանգեցնելով իրավապաշտպան կազմակերպությունների փակմանը,
- վերականգնվել է այլ քաղաքացիական դիրքորոշում ունեցող անձանց որպես օտարերկրյա գործակալ գնահատելու հռետորաբանությունը և գործելակերպը,
- սահմանափակվում է ԶԼՄ-ների գործունեությունը, և տեղեկատվության ազատ փոխանակմանը փոխարինում է իշխող խմբի պրոպագանդան,
- ոչ միայն հաղթահարված չեն տարածաշրջանային կոնֆլիկտները, այլ նաև տեղի է ունենում անդամ երկրի կողմից ակնհայտ ագրեսիայի իրականացում անդամ մեկ այլ երկրի նկատմամբ:
Հակառակ այս և այլ մարտահրավերներին՝ Հելսինկյան խարտիան արդիական և կենսական նշանակություն ունի, տրամադրում է իրավիճակի գնահատման անաչառ միջոցներ և խնդիրների լուծման գործիքներ, հանդիսանում է անվտանգ և մարդու արժանապատվության նկատմամբ հարգանք ապահովող իրավական, ժողովրդավարական պետության տեսլականը:
Աղբյուրը՝ 5165news.com