0 8000 12 11

Լուսանկարը՝ pastinfo.am

Ընտրական գործընթացների ներառականության գնահատումը նույնքան բազմաշերտ է, որքան ներառականության ապահովումը, քանի որ այն պահանջում է բոլոր կարիքների համապարփակ ընկալում:

2010 թվականի սեպտեմբերին Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացրել է Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան, որի 29-րդ հոդվածը պահանջում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց քաղաքական և հանրային կյանքին  մասնակցելու՝ այդ թվում ընտրելու և ընտրվելու իրավունքի ապահովումը: Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան հստակորեն ճանաչում է, որ հաշմանդամությունն առաջանում է ֆիզիկական, մտավոր և հոգեկան խանգարում ունեցող անձանց և վերաբերմունքային կամ շրջապատի այն խոչընդոտների փոխազդեցության արդյունքում, որոնք խանգարում են նրանց՝ մյուսների հետ հավասար հիմունքներով լիարժեք ու արդյունավետ մասնակցությանը հասարակական կյանքում: Այսինքն՝ Կոնվենիցայի տրամաբանությունը ենթադրում է, որ հաշմանդամությունը սոցիալական երևույթ է և անդամ պետությունները պարտավոր են գործողություններ ձեռնարկել վերացնելու այն խոչընդոտները, որոնք խանգարում են հաշմանդամություն ունեցող անձանց արժանապատվորեն և լիարժեքորեն իրացնելու իրենց իրավունքները: Կոնվենցիայի սույն տրամաբանությունը պահանջում է նաև անձի անգործունակության ինստիտուտի վերացում, անձի իրավունքների լիարժեք պաշտպանություն և այդ իրավունքներից օգտվելու հնարավորությունների ապահովում[1]:

Հայաստանի Հանրապետությունում պաշտոնապես  բնակվում է հաշմանդամություն ունեցող ավելի քան 200 հազար անձ, որոնց մոտ 95%-ը չափահաս է: Այսպիսով՝ ՀՀ ընտրողների մոտ 8%-ն ունի որոշակի ֆիզիկական, հոգեկան կամ մտավոր հաշմանդամություն, սակայն այս փաստը էական ուշադրության չի արժանանում ընտրական գործընթացների պլանավորման ընթացքում թե՛ թեկնածուների, թե՛ ընտրական վարչարարությունն իրականացնող մարմինների կողմից:

Իհարկե, հաշմանդամություն ունեցող անձանց մի մասն է միայն, որ որոշակի հարմարությունների կարիք ունի՝ ընտրական գործընթացներին մասնակցելու համար, սակայն պետք է հաշվի առնել նաև ծերության արդյունքում տեսողության, լսողության, շարժունակության, մտավոր գործունեության որոշակի կորուստ ունեցող անձանց համար հարմարությունների ապահովումը: Ըստ այդմ՝ ընտրական գործընթացներին լիարժեքորեն մասնակցելու իրավունքի ապահովումը պետք է դիտվի ոչ միայն ճանաչված հաշմանդամության կարգից բխող կարգավորումների, այլ ընդհանուր մատչելիության ապահովման տրամաբանությունից:

Բացի ընտրական գործընթացների մատչելիության ապահովումից՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանությունը և այդ ուղղությամբ քաղաքականության մշակումը պետք է առաջնահերթություն համարվեն առաջադրվող կուսակցությունների և թեկնածուների համար: Հաշմանդամություն ունեցող անձինք ընտրական իրավունքի լիարժեք կրող են, և այս փաստը ընկալելու անպատրաստակամությունն է, որ ստիպում է օրենսդրին և ընտրական վարչարարություն իրականացնողներին ընտրական տեղամասերի և նախընտրական քարոզչության հարմարեցումը համարել ոչ առաջնային:

Ընտրական գործընթացներում հաշմանդամություն ունեցող ընտրողների համար չեն ձեռնարկվում լրացուցիչ միջոցառումներ՝ իրական հավասար հնարավորությունների ապահովման համար: Որևէ կերպ չի խրախուսվում հաշմանդամություն ունեցող թեկնածուների մասնակցությունը: Նախընտրական քարոզչության նյութերը մատչելի չեն դարձվում տեսողության խնդիրներ ունեցող անձանց համար, իսկ բանավոր քարոզչության դեպքում չի ապահովվում նյութի սուրդոթարգմանությունը կամ սղագրությունը:

Հաշմանդամություն ունեցող անձինք համարվում են բժշկական և սոցիալական ծառայությունների շահառուներ միայն, և նրանց քաղաքական ու քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանությունը, նրանց մասնակցությունը քաղաքականությանը և որոշումների կայացմանը առաջնահերթ չի համարվում: Ավելին՝ այդ հարցի բարձրացումը ընտրական վարչարարություն իրականացնող անձանց կողմից համարվում է անհարկի շահարկում:

Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության և սոցիալական ներառման մասին ՀՀ օրենքի նախագիծը նույնպես որևէ կերպ չի հստակեցնում քաղաքական և քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմները:

Նախագծի 30-րդ հոդվածի 22-րդ կետով նշվում է, որ

Պետությունն ապահովում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանությունը եւ աջակցում է դրանց լիակատար իրականացմանը` առանց հաշմանդամության պատճառով որեւէ խտրականության՝ միջազգային իրավունքի սկզբունքներին ու նորմերին համապատասխան: Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով ապահովվում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց` մյուսների հետ հավասար հիմունքներով, ուղղակիորեն կամ ազատ կերպով ընտրված ներկայացուցիչների միջոցով արդյունավետ ու լիարժեք մասնակցությունը քաղաքական ու հասարակական կյանքին, ներառյալ քվեարկելու եւ ընտրվելու նրանց իրավունքը եւ հնարավորությունը։

Միևնույն ժամանակ Հոդված 31-ի 2-րդ կետով նախագիծը նշում է, որ

Պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինները, կազմակերպությունները` անկախ կազմակերպական–իրավական ձեւից եւ ֆիզիկական անձինք, Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով եւ պայմաններին համապատասխան, իրենց իրավասությունների շրջանակներում, հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար ապահովում են ֆիզիկական միջավայրի, տեղեկատվության եւ հաղորդակցության հասանելիությունը, այդ թվում՝ բնակելի, հասարակական, արտադրական եւ այլ գործառնական նշանակություն ունեցող շենքերի եւ շինությունների մատչելիության, տրանսպորտային համակարգից, տեղեկատվության եւ հաղորդակցության միջոցներից, հանգստի եւ ժամանցի վայրերից անարգել կերպով օգտվելու պայմանների ստեղծումը:

Թե՛ 2011թ. (հոդված 15), թե՛ 2016թ. (հոդված 17) ընտրական օրենսգրքերը սահմանում են միևնույն  պարտավորությունը «5. Տեղական ինքնակառավարման մարմինները սահմանափակ ֆիզիկական հնարավորություններ ունեցող ընտրողների ընտրական իրավունքի իրականացման մատչելիությունն ապահովելու համար տեղամասային կենտրոններում ձեռնարկում են անհրաժեշտ միջոցներ»: Բացի ընդհանուր առմամբ անընդունելի լինելուց՝ «սահմանափակ ֆիզիկական հնարավորություններ» տերմինը դուրս է թողնում նաև մտավոր կամ հոգեկան խնդիրներ ունեցող անձանց քվեարկության կազմակերպման համար խելամիտ հարմարությունների ստեղծման անհրաժեշտությունը:

Ուսումնասիրելով Երևան քաղաքի տեղամասային կենտրոնների մատչելիությունը 2013թ. նախագահական ընտրությունների ժամանակ՝ Ունիսոն հասարակական կազմակերպությունը եզրակացրել է, որ Երևան քաղաքի բոլոր 467 տեղամասերից (թիվը չի ներառում քրեակատարողական հիմնարկներում գտնվող 3 տեղամասերը)  անվասայլակով տեղաշարժվող ընտրողների համար լիովին մատչելի են 31-ը (6%) և հիմնականում մատչելի են 44-ը (9%), այսինքն՝ անվասայլակ­ով տեղաշարժվող ընտրողների մուտքը հնարավոր է աննշան օգնությամբ: Ըստ այդմ՝ Երևան քաղաքում տեղամասերի 85%-ն անմատչելի է եղել: Հարկ է նշել, որ ըստ Ունիսոն կազմակերպության՝ 2003թ. նախագահական ընտրությունների ժամանակ լիովին մատչելի է եղել Երևան քաղաքի տեղամասերի 2%-ը (10 տեղամաս) միայն:

2016 թ. հոկտեմբերի 2-ին Գյումրի և Վանաձոր քաղաքների տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ Գյումրի քաղաքում մատչելի է եղել տեղամասերի 39 %-ը, իսկ Վանաձոր քաղաքում՝ 32%-ը: Ընդ որում՝ պետք է նշել, որ այս դեպքում մատչելիության չափանիշ նշվել է միայն աստիճանների բացակայությունը կամ թեքահարթակի առկայությունը, այլ հարց է տվյալ թեքահարթակների պիտանելիությունը: Հարկ է նշել, որ անմատչելի համարվող տեղամասերից 4-ը գտնվել են ներառական կրթություն իրականացնող հանրակրթական դպրոցներում:

2013թ. նախագահական ընտրությունների ժամանակ ՀՀ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը տեղամասային կենտրոններն ապահովել է հատուկ խոշորացույցներով, որոնք պետք է ծառայեին տեսողության խնդիրների պատճառով ինքնուրույն քվեարկելու կարողություն չունեցող անձանց քվեարկության կազմակերպման համար: Այնուամենայնիվ դիտորդական առաքելությունների իրականացման ընթացքում արձանագրվել է, որ նշված խոշորացույցները հիմնականում չեն տրամադրվում ընտրողներին, փոխարենը կազմակերպվում է նրանց քվեարկությունն այլ անձի օգնությամբ: Թեև ՀՀ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը, պատասխանելով ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակի հարցմանը, նշել է, որ Գյումրի և Վանաձոր քաղաքների ՏԻՄ ընտրությունների ժամանակ բրայլյան կաղապար չի պատրաստվել, իսկ խոշորացույցներ տրամադրվել են բոլոր տեղամասերին, այնուամենայնիվ Գյումրիում դիտարկված տեղամասերի 4%-ում, իսկ Վանաձորի դիտարկված տեղամասերի 26%-ում  դիտորդներին հայտնել են, որ սահմանված հատուկ միջոցներ առկա չեն:

2016թ. ՀՀ Ազգային ժողովում ընտրական նոր օրենսգրքի երկրորդ ընթերցումից առաջ ՀՀ ԱԺ պատգամավոր Էդմոն Մարուքյանը ներկայացրել է ՀՔԱ Վանաձորի կողմից  մշակված առաջարկությունը՝ 2016թ. ընտրական օրենսգրքի 17 հոդվածը լրացնել՝ հստակ սահմանելով, որ տեղամասային կենտրոնը մատչելի է հենաշարժողական դժվարություններ ունեցող անձանց ինքնուրույն տեղաշարժման և քվեարկության համար, քանի որ դրույթի ներկայիս ձևակերպումը հնարավորություն չի տալիս դա դիտելու որպես տեղական ինքնակառավարման մարմինների պոզիտիվ պարտավորություն և տեղամասային կենտրոնների սահմանման չափանիշ: Առաջարկությամբ նշվել էր նաև ընդհանուր առմամբ տեղամասային կենտրոններում բոլոր մասնակիցների աշխատանքի անխափան կազմակերպումը՝ որպես տեղամասային կենտրոնի ընտրության հստակ չափանիշ դիտարկելու կարևորությունը: Առաջարկությունը մերժվել էր՝ պատճառաբանությամբ, որ այն «շատ արժեքավոր է, սակայն, ցավոք, ոչ բոլոր տեղերում է հնարավոր ապահովել նմանատիպ պահանջներին բավարարող տեղամասային կենտրոններ:»[2]

Մատչելիության ապահովման պարտավորությունը ստորադասելով առկա հնարավորություններին՝ պետությունը խտրական վերաբերմունք է ցուցաբերում իր քաղաքացիների իրավունքների իրականացմանը:

Ըստ ՀՀ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի տրամադրած տեղեկատվության՝ քվեաթերթիկն ինքնուրույն լրացնելու հնարավորություն չունեցող կամ տեղամասի անմատչելիության պատճառով տեղամասից դուրս քվեարկող անձանց  քանակի ամփոփում չի կատարվում, ըստ այդմ՝ հնարավոր չէ պարզել քվեարկության լրացուցիչ հարմարությունների կարիքի ծավալը: Վստահելի և համապարփակ վիճակագրության վարումը թերևս կվկայեր ընտրողների ընտրական իրավունքի լիարժեք ապահովման հստակ քաղաքական կամքի առկայության մասին, ինքն այս դեպքում բացակայում է: Միաժամանակ, ոչ Ընտրական օրենսգիրքը, ոչ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության և սոցիալական ներառման մասին ՀՀ օրենքի նախագիծը որևէ կերպ չեն անդրադառնում հաշմանդամություն ունեցող անձանց ազատ, գաղտնի և ինքնուրույն քվեարկության ապահովմանը:

Ընդհանուր առմամբ հատկապես գյուղական վայրերում արձանագրվել է, որ ընտրողների մինչև 10%-ը քվեարկում է այլ անձի օգնությամբ: Այս բարձր ցուցանիշը բավական հիմնավոր պատճառ է քվեարկության ողջ գործընթացի վերանայման համար՝ քվեարկության գաղտնիության սահմանադրական իրավունքի պաշտպանության տեսանկյունից, մինչդեռ քվեարկության սահմանվող նոր կարգն ավելի է բարդացնում գործընթացը:

Հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար ընտրական գործընթացներին մասնակցելու՝ ընտրելու և ընտրվելու հնարավորության ապահովումը պետության կողմից ոչ թե բարի կամքի արտահայտություն է, այլ Սահմանադրությամբ ամրագրված պարտավորությունների իրականացում, ու թեև այդ պարտավորությունների իրականացման կարգավորումների բացակայությունը այլ օրենքներում խնդրահարույց է, սակայն ինքնին պատճառ չէ պարտավորությունների չկատարման համար:

[1] Հարկ է նշել որ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին կոնվենցիայի 12-րդ հոդվածով շարադրված գործունակությունը հայերեն պաշտոնական թարգմանության մեջ ներկայացված է որպես իրավունակություն, ինչը չի արտահայտում անձի գործունակությամբ տրվող իրավունքների ողջ ծավալը, այդ թվում՝ ընտրական իրավունքը:

[2] http://www.parliament.am/draftreading_docs5/2/K-960_DR2.pdf

Հեղինակ՝ ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակի ժողովրդավարական ինստիտուտների մոնիթորինգի և զեկուցման համակարգող Վարդինե Գրիգորյան