Հայաստան. ամբողջ տարածքն ականազերծելու համար կպահանջվի հազար տարի
00:00, March 3, 2007 | Հակամարտություններից տուժածների իրավունքներ
Ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում տեղադրված ականները հրադադարի ռեժիմի հաստատումից 13 տարի անց էլ շարունակում են մարդկային կյանքեր խլել: Սահմանամերձ գյուղերի բնակիչները համակերպվել են այն մտքի հետ, որ քանի դեռ խաղաղության պայմանագիրը կնքված չէ, իրենք իրավունք չունեն օգտագործել իրենց սեփականությունը հանդիսացող, ականպատված վարելահողերն ու արոտավայրերը:
Հայաստանի 10 մարզերից 5-ում ականապատ տարածքներ կան: Հայ-ադրբեջանական սահմանին գտնվող Այգեհովիտ գյուղը գտնվում է Ադրբեջանի հետ սահմանամերձ Տավուշի մարզում: Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին Այգեհովիտը հարեւան ադրբեջանական գյուղից բաժանող դաշտերն ու սարերը բազմիցս ականապատվել են: Զինադադարից հետո ականները մնացել են իրենց տեղերում՝ զբաղեցնելով Այգեհովիտի հողատարածքների ու պտղատու այգիների 50%-ը՝ մոտ 450 հեկտար տարածք:
«Ես սահմանի վրա 7 հազար մետր տանձենու այգի ունեմ: Ամեն տարի այնտեղից կարելի էր 7 տոննա տանձ ստանալ, վաճառել եւ մոտ 2000 ԱՄն դոլարի եկամուտ ունենալ»,- IWPR-ին պատմում է Այգեհովիտի բնակիչ Վաչագան Սիմոնյանը:
Այգեհովիտում 3400 մարդ է բնակվում: Գրեթե բոլոր ընտանիքներն էլ ականապատ տարածքներում ցորենի դաշտեր, արոտավայրեր կամ այգիներ ունեն: Գյուղում, որտեղ եկամտի հիմնական աղբյուրները հողագործությունն ու անասնապահությունն են, այս տարածքի կորուստը զգալի է: «Մարդիկ իրենց հողը չեն կարողանում մշակել, եկամուտ չեն ստանում եւ շատ հաճախ ստիպված են լինում արտագնա աշխատանքի մեկնել Ռուսաստան»,- ասում է գյուղապետի տեղակալ Ահարոն Ասիլբեկյանը:
Այգեհովիտում բոլորն էլ գիտեն, թե գյուղի հողերի եւ հարակից անտառների որ հատվածներն են ականապատ եւ որտեղ չի կարելի մտնել: Վտանգավոր տեղերում «Զգուշացեք ականապատված է» ցուցանակներ են տեղադրված: Սակայն, 1994թ.-ի հրադադարից հետո գյուղում 7 հոգի պայթել է ականի վրա: Նրանցից 4-ը մահացել են, երեքը՝ դարձել հաշմանդամ:
«Յոթ տարի առաջ էր՝ սահմանի մոտ կովերն էի արածեցնում: Այդ տարածքում շատ էի եղել, տեղանքին ծանոթ էի եւ չէի մտածում, որ այդտեղ ական կլինի: Մեկ էլ տրաքեց: Ինձ 2-3 մետր հեռու շպրտեց: Նայեմ՝ ոտս չկա»,- IWPR-ին պատմում է Թոռնիկ Եգանյանը:
50-ամյա Թոռնիկին առաջին օգնություն են ցուցաբերել զինվորականները: Նրան տեղափոխել են հիվանդանոց, որտեղ վիրահատել են ոտքը, իսկ որոշ ժամանակ անց էլ՝ անվճար պրոտեզ են հատկացրել: Թոռնիկը շարունակում է ապրել Այգեհովիտում: Պահակություն է անում եւ ստանում է ամսական 3.5 դոլար կազմող աշխատավարձ եւ 3 դոլար էլ հաշմանդամության թոշակ: Տարին երկու անգամ գնում է Երեւան՝ անվճար նոր պրոտեզ եւ հատուկ կոշիկներվ է ստանում:
«Ականի վրա պայթելով հետո եւ հաշմանդամ դառնալով, մարդը մնում է իր ընտանիքի, իր հարազատների խնամքին, պետությունը տուժածին օգնելու, նրան աշխատանքի տեղավորելու, մի փոքր ավելի բարձր թոշակ հատկացնելու ծրագիր չունի»,- ասում է Հակահետեւակային ականների արգելման Հայաստանի ազգային կոմիտեի կոորդինատոր Ջեմմա Հասրաթյանը:
«Հիմա իմ ոտքը տարած ականի տարածքում ցուցանակ կա, որ գյուղացիները զգուշանան, այնտեղ չմտնեն: Եթե խաղաղություն եղավ, մեր գյուղի հողերում աշխատելը շատ վտանգավոր կլինի՝ լրիվ ականապատ է՝ շատ վտանգավոր է»,- ասում է Թոռնիկը:
Գյուղապետի տեղակալ Ահարոն Ասիլբեկյանը հիշում է, թե ինչպես էին ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին ադրբեջանցիներից սահմանը պաշտպանելու համար ականապատում գյուղի հողերը: «Առանց այդ հողերի գյուղում կյանքը դժվար է, բայց մենք հասկանում ենք, որ քանի պատերազմի վտանգ կա, այդ ականներին չի կարելի ձեռք տալ»:
«Ռազմական նպատակներով ականապատված տարածքներին մենք առայժմ ձեռք չենք տալիս, սակայն կան տարածքներ, որոնք սահմանից հեռու են, սակայն ականապատ են: Դրանք մենք աստիճանաբար մաքրելու ենք»,- IWPR-ին ասում է Հայաստանի մարդասիրական ականազերծման կենտրոնի հրամանատար գնդապետ Արայիկ Մովսիսյանը:
Հայաստանի հինգ մարզերում կան գյուղեր, որոնք զինված գործողությունների ընթացքում եղել են մեկ հայկական, մեկ ադրբեջանական վերահսկողության տակ: Այդ բնակվայրերը, որտեղ 91-94թթ.պատերազմ է եղել, ականապատվել են կամավոր ռազմական միավորումների, ապա նաեւ բանակի կողմից: Ականապատել են եւ° ադրբեջանջիները, եւ° հայերը: Ականները հիմնականում տեղադրվել են առանց քարտեզների: Նմանատիպ բնակավայրերում է, որ գյուղացիները ականների զոհ են դառնում կամ էլ չեն կարողանում օգտագործել ականապատ հողատարածքները:
«Այս տարի, Սյունիքի մարզի Շուռնուխ գյուղի ամբողջ տարածքը ականազերծել ենք: Այդ գյուղը ադրբեջանցիները մինչեւ հեռանալը անկանոն կերպով ականապատել էին՝ գյուղատնտեսական հողեր, պտղատու այգիներ, մի մասն էլ՝ անտառ: Գյուղում աշխատանքներն ամբողջությամբ ավարտեցինք՝ 215 հազար ք.մետր. ականազերծեցինք եւ հիմա տեղի գյուղացիները կարող են հանգիստ մշակել իրենց հողը»,- IWPR-ին պատմում է Մովսիսիյանը:
Շուռնուխ գյուղում մարդասիրական ականազերծումը հնարավոր է դարձել ՄԱԿ-ի Զարգացման Ծրագրի Հայաստանի Մարդասիրական ականազերծման ծրագրի (UNDP Armenia Humanitarian Demining Project, AHDP) ֆինանսական աջակցությամբ: Սա Սյունիքի մարզի երրորդ գյուղն է, որի մշակովի հողերն ու արոտվայրերը ականազերծում են AHDC-ի մասնագետները:
Շուռնուխում գրեթե ամեն տարի ականի պայթյուն էր գրանցվում: AHDP-ի զեկույցում նկարագրվում է գյուղում բնակվող Հարությունյանների դեպքը. «2000թ.-ի ամռանը երկու եղբայրները՝ Վլադիմիրը եւ Անդրանիկը, դաշտում մի կլոր երկաթե իր են գտել: Երեխաները չեն հասկացել, թե դա ինչ է եւ որոշել են քաշել օղակը: Վլադիմիրը, որն այն ժամանակ 8 տարեկան է եղել, հասցրել է բարձրանալ ծառը, իսկ Անդրանիկը՝ 10 տարեկան, մնացել է տեսնելու, թե կլոր առարկան ինչպես է պայթում»:
Պայթյունից հետո Վլադիմիրը գյուղ է վազել՝ օգնություն կանչելու: Երեխան հաշմանդամ է դարձել, մինչեւ հիմա էլ Անդրանիկի ազդրում ականի բեկոր կա: Ընտանիքի ամսական եկամուտը մոտ 60 ԱՄն դոլար է կազմում եւ երեխային ամեն անգամ բուժումների համար 280 կմ հեռավորության վրա գտնվող մայրաքաղաք տեղափոխելը ֆինանսական տեսակետից շատ դժվար է:
Ծրագրի համակարգող Արմեն Գրիգորյանն ասում է, որ ականազերծումը սկսել են Սյունիքի մարզից, քանի որ այնտեղ շատ են սահմանից հեռու՝ գյուղերի տարածքներում գտնվող ականապատ տարածքները: Կենտրոնը իրականացնում է հումանիտար ականազերծում՝ ականներից մաքրվում են ռազմական նշանակություն չունեցող տարածքները, որոնք գյուղացիները կարող են մշակել:
«Մարդասիրական ականազերծումը նպատակ ունի վերացնել կամ նվազեցնել այն ռիսկը, որը կա բնակիչների համար, վնասազերծել բոլոր ականները եւ չունի ոչ մի ռազմական նշանակություն»,- բացատրում է Արմեն Գրիգորյանը:
Ծրագիրը 2005թ.-ին կատարած հետազոտության արդյունքում պարզել է, որ Հայաստանում ականապատ կասկածյալ տարածքները կազմում են մոտ 300 քառակուսի կիլոմետր՝ Հայաստանի տարածքի գրեթե 1%-ը: «Փոքր լեռնային հանրապետության համար սա բավական մեծ թիվ է, եթե հաշվի առնենք, որ սովորաբար ականապատվում են ճանապարհները, դեպի ջուրը տանող ճանապարհները, կամուրջները»,- IWPR-ին ասում է Արմեն Գրիգորյանը:
Հայաստանի 60 գյուղերի 69 հազար բնակիչներ տուժում են ականապատ տարածքներից: 1994թ.-ին կնքված զինադադարից հետո, խաղաղ պայմաններում Հայաստանում գրանցվել է ականի պայթյունից 398 գրանցված տուժած, որոնցից 129-ը մահացել է: Վերջին երկու տարիների ընթացքում գրանցվել է ականի պայթյունից 16 տուժած, որոնցից մահացել է մեկը:
«Տարիների ընթացքում զոհերի թիվը նվազում է, մարդիկ գիտեն, թե որտեղ կարող է ականապատ լինել, սակայն դեպքեր, մեկ է՝ լինում են»,- ասում է Արմեն Գրիգորյանը:
AHDP-ին բացի ականազերծմանը նպաստող աշխատանքներից, նաեւ ականների վտանգավորության վերաբերյալ քարոզարշավներ է իրականացնում: Անցյալ տարի ծրագրի մասնագետները 36 գյուղում են եղել եւ նրանց պատմել են ականների, դրանց տեսակների մասին, սովորեցրել են, թե ինչ անել եւ ինչ չանել ական հայտնաբերելու դեպքում:
Գրեթե բոլոր ականապատ տարածքներում «Զգուշացեք ականապատված է» ցուցանակներ են տեղադրվել, բայց ոչ բոլոր տեղերում են դրանք պահպանվել: «Գյուղացիները պարզապես հանում եւ տանում են այդ մետաղյա վահանակները եւ դրանք օգտագործում են որպես մետաղ՝ բահ կամ կացին պատրաստելու համար: Վերահսկելն անհնար է»,- IWPR-ին ասում է Գրիգորյանը:
Հակահետեւակային ականների արգելման Հայաստանի ազգային կոմիտեի կոորդինատոր Ջեմմա Հասրաթյանի ղեկավարությամբ կատարված ուսումնասիրությունների համաձայն, ականապատ տարածքների մոտ գտնվող գյուղերի բնակիչները միշտ չէ, որ գիտեն, թե ինչպես վարվեն ական հայտնաբերելու դեպքում, բացի դրանից, չեն պատկերացնում, թե ինչ վտանգավոր է ականը կամ էլ մտածում են, որ իրենց հետ ոչինչ չի պատահի:
«Գյուղացու կովը որ մտավ ականապատ տարածք, ինքն էլ գնում է իր անասունի հետեւից՝ մտածում է, որ կենդանին չի պայթել, ինքն էլ անվնաս կմնա եւ արդյունքում ականի զոհ է դառնում»:
Գրիգորյանը պատմում է, որ սկզբնական շրջանում ականապատ տարածքներում աշխատելը դժվար էր եւ վտանգավոր. «Շատ տարածքներ ականապատվել են եւ° հայկական, եւ° ադրբեջանական զորքերի, եւ° ոչ պետական ռազմական միավորների կողմից: Եղած քարտեզները պաշտպանության նախարարությունը տվեց, բայց դրանք շատ քիչ էին»:
Ծրագրի կատարած հետազոտության արդյունքում նոր քարտեզներ ստեղծվեցին, հիմա խնդիրը դրանցում նշված ականադաշտերը մաքրելն է:
«Ծավալը շատ-շատ է: Եթե այս տեմպով շարունակվեն ականազերծման աշխատանքները, դա մոտ 90 տարի էլ դեռ կքաշի: Միջոցներ են անհրաժեշտ աշխատանքները արագացնելու համար»,- IWPR-ին ասում է գնդապետ Մովսիսյանը:
«Եթե այս տեմպերով շարունակենք, ապա Հայաստանի ամբողջ տարածքը ականազերծելու համար կպահանջվի հազար տարի: Ես իհարկե, նկատ ունեմ նաեւ ռազմական նպատակներով ականապատված տարածքները»,- ասում է Արմեն րիգորյանը:
«Մենք մեծ պոտենցիալ ունենք, լավ սակրավոր մասնագետներ: Ականազերծման տեմպերը բավարար չեն, կարելի էր նաեւ ավելի արագ աշխատել»,- ասում է Ջեմմա Հարաթյանը:
Գնդապետ Մովսիսյանը համոզված է, որ ֆինանսավորման դեպքում կկարողանան արագ եւ որակյալ ականազերծում իրականացնել: «Տեխնիկական միջոցները բավարար են, մեր սակրավորնորը փորձառու են, նրանցից շատերը եղել են Իրաքում: Հիմա էլ այնտեղ մարդիկ ունենք,որոնք տեղում անգնահատելի փորձ են ձեռք բերում եւ այն կարող են օգտագործել Հայաստանում»:
Հայաստանի Մարդասիրական ականազերծման ծրագիրը մշակել է մինչեւ 2010թ.-ը հակաականային միջոցառումների ռազմավարությունը: Արմեն րիգորյանն ասում է, որ շուտով այն կներկայացնեն Հայաստանի կառավարությանը, իսկ անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներն արդեն սկսել են փնտրել. «Նպատակ ենք դրել ականազերծել Հայաստանում բոլոր ոչ ռազմական տարածքները՝ 127 հազար քառակուսի մետր: Դրա համար նպատակի համար անհրաժեշտ է ֆինանսական մեծ ներդրումներ՝ մոտ 38 միլիոն ԱՄՆ դոլար»:
Գեղամ Վարդանյան, Ինտերնյուզ
Հոդվածն արտատպվում է պատերազմի եւ խաղաղության լուսաբանման ինստիտուտի Կովկասյան Լրատուից